دور باطل مقابله با زباله‌گردی؛  وعده‌ها و اقدامات

سمیرا رحیمی_روزنامه نگار

بانک جهانی در اواخر سال2018 اعلام کرد میزان تولید زباله در جهان تا سال2050 نزدیک به 70درصد افزایش خواهد‌یافت. بشر درحال حاضر بیش از 2میلیارد تن زباله در جهان تولید می‌کند که افزایش جمعیت جهانی بخشی از مشکلی است که به این پدیده دامن می‌زند. از این میزان 17.885میلیون تن سهم ایران است. همچنین براساس گزارش بانک جهانی، متوسط تولید زباله روزانه در جهان 0.74کیلوگرم، در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا 0.81کیلوگرم در روز و در ایران 0.60کیلوگرم در روز است. اما مشکل بزرگ‌تر، میزان بالای مصرف‌گرایی در تعدادی از کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه است. ایالات متحده آمریکا بالاترین سرانه تولید زباله در جهان را دارد. هر آمریکایی در سال بیش از 808کیلوگرم زباله تولید می‌کند. با این همه آنچه جهان را تهدید می‌کند، حجم بالای زباله نیست بلکه مدیریت ضعیف پسماند‌هاست.
در ایران حدود 40درصد پسماندهای خانگی، زباله‌های خشکی است که به‌راحتی قابل بازیافت است اما ضعف فرهنگ و ناآگاهی شهروندان در زمینه بازیافت و تفکیک زباله از مبدا، بازیافت این پسماندهای خشک را عملا دشوار و گاه غیرممکن ساخته‌است. ایران در شرایطی در حوزه مدیریت زباله با ضعف شدید مواجه است که بسیاری از کشورها از دهه70 میلادی و پس از افزایش 4برابری قیمت نفت، بر موضوع بازیافت، به‌ویژه بازیافت پلاستیک و مواد نفتی متمرکز شدند. ایران اما در مرحله فرهنگسازی تفکیک ‌زباله نیز هنوز نتوانسته قدمی مؤثر بردارد و بیشتر طرح‌های شهرداری‌ها در قالب پیشنهاد دوستانه مقامات شهری برای تفکیک زباله و بی‌توجهی شهروندان به این توصیه‌ها باقی مانده‌اند. سال‌هاست که علاوه بر فرهنگسازی‌، مدیریت پسماند و زباله‌گردی به‌ویژه توسط کودکان کار نیز در کشور به دغدغه‌ای بزرگ تبدیل شده‌است اما طرح‌های ارائه‌شده از سوی مسئولان شهری کمتر به مرحله عمل می‌رسند یا توجه چندانی به نحوه اجرای آنها وجود ندارد. طرح جامع کنترل آسیب‌های اجتماعی با محوریت کودکان کار و خصوصا زباله‌گرد با توجه به ماده80 برنامه ششم توسعه، مسئولیت سازمان بهزیستی است که تاکنون گزارشی از تدوین آن ارائه نشده و در صورت تدوین نیز اگر رویکرد نگارش طرح مشابه طرح‌ها و برنامه‌های موجود باشد، نتیجه‌ای جز شکست نخواهد داشت. از آنجا که بخش بزرگی از جمعیت زباله‌گرد در ایران را کودکان و نوجوانان 11تا 17سال تشکیل می‌دهند، پدیده زباله‌گردی و پدیده کار کودکان درهم آمیخته و به معضلی بزرگ‌تر و پیچیده‌تر تبدیل شده است. علل اقتصادی مختلف، نبود مهارت برای درآمدزایی و گرایش به رفع فوری نیازهای اولیه، فقر و بی‌برنامگی شهری ازجمله عوامل افزایش زباله‌گردی در شهرهای ایران هستند که با بهبود شرایط مدیریت قانونی و رسمی پسماندها و همچنین بهبود وضعیت معیشتی و اقتصادی، می‌توان به بهبود این وضعیت کمک کرد. از این‌رو در دوره‌های مختلف، طرح‌ها و وعده‌های مختلفی برای مقابله با این معضل مطرح شده‌اند که تداوم زباله‌گردی کودکان در سطح کلان و در تمامی شهرهای بزرگ و کوچک ایران، نشان از بی‌نتیجه‌بودن تمامی این طرح‌ها و مصوبه‌ها دارد. در ادامه به نمونه‌هایی از این طرح‌ها اشاره می‌شود.

 1374   تدوین و اجرای طرح ساماندهی کودکان کار برای نخستین بار توسط سازمان بهزیستی و نیرو‌های مشارکت شهرداری. این طرح در مرداد1398 برای بار سی‌و‌سوم به‌صورت ناموفق و بی‌نتیجه اجرا شد.
 1383  تصویب قانون مدیریت پسماندها
 1384   تصویب آیین‌نامه مربوط به ساماندهی کودکان کار و خیابان 
 1386  تصویب مصوبه ساماندهی راهکارهای حقوقی و اجرایی برخورد با متخلفین پخش، دفع، حمل و امحای غیرمجاز و نامناسب پسماندها در فضاها و معابر شهری.
 1388  تصویب طرح جامع مدیریت پسماندهای شهر تهران، تصویب اساسنامه سازمان مدیریت پسماند شهر تهران.
 1392  تدوین طرح حمایت اجتماعی از کودکان کار 
 1394  تصویب دستورالعمل آموزش و فرهنگسازی‌ شهروندان در زمینه چگونگی جمع‌آوری و بازیافت زباله در شورای شهر تهران.
 1396  تشکیل کمیته برنامه‌ریزی و نظارت بر آموزش و فرهنگسازی در حوزه مدیریت پسماند.
 1398  تدوین برنامه عملیاتی و جامع آموزش و فرهنگسازی مدیریت پسماند با هماهنگی دستگاه‌‌های مجری قانون توسط دفتر پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست

 دبیر مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک:« اقدام کسانی که از کودکان بهره‌کشی اقتصادی می‌کنند جرم تلقی می‌شود و قابل تعقیب کیفری است. شهرداری تهران مکلف است به قرارداد پیمانکارانی که از کودکان برای زباله‌گردی بهره‌کشی اقتصادی می‌کنند پایان دهد، هر چند که از مسئولیت آنان نمی‌کاهد».
 صدرالدین علیپور مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران: «سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در آستانه اجرای طرح کاهش پسماند (کاپ) است که تمام اقدامات در حوزه پسماند‌های خانگی و نخاله‌های ساختمانی و همچنین پسماندهای خطرناک و الکترونیک را شامل می‌شود. یکی از زیرمجموعه‌های طرح کاهش پسماند، تفکیک از مبدا است؛ یعنی اگر جداسازی و تفکیک از مبدا خوب صورت گیرد عوارض و اثرات بعدی آن ازجمله زباله‌گردی، کمتر خواهد بود».
 رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران: «با توجه به منافع اقتصادی زباله خشک، خریدوفروش‌هایی بین پیمانکاران خشک شکل می‌گیرد که بعضا کنترل آن از دست شهرداری خارج می‌شود و هر قدر هم جریمه پیش‌بینی شود به‌دلیل روابط ناعادلانه در حوزه کارگران مهاجر جریمه‌های فعلی، بازدارندگی چندانی ندارد».
 امضای تفاهمنامه همکاری میان سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و شهرداری منطقه۷ برای اجرای طرح کاپ 
 صدرالدین علیپور: «تعامل و همکاری شهروندان در تفکیک و جداسازی پسماند از مبدا و تحویل آن به غرفه‌های بازیافت یا عوامل جمع‌آوری پسماند خشک، مهم‌ترین اصل مقابله با معضل زباله‌گردی است. این سازمان در راستای مقابله با پدیده زباله‌گردی علاوه بر ممنوعیت به‌کارگیری افراد صغر سنی و کبر سنی در قراردادهای شهرداری با پیمانکاران، ممنوعیت برداشت از مخازن، تحویل مخازن پسماند ‌تر و خشک به مجتمع‌ها و تولیدکنندگان پسماند، جانمایی و نصب نوع سه‌گانه مخازن زباله را در دستور کار خود قرار داده است».
 جانمایی و نصب مخازن سه‌گانه در مناطق 12، 20و 2 اجرایی شده و به‌زودی در سایر مناطق نیز اجرا خواهد شد.

پدیده پیچیده کار کودکان
از آنجا که بخش بزرگی از جمعیت زباله‌گردان در ایران را کودکان و نوجوانان 11تا 17سال تشکیل می‌دهند، پدیده زباله‌گردی و پدیده کار کودکان درهم آمیخته و به معضلی بزرگ‌تر و پیچیده‌تر تبدیل شده است